�� ������������� ��������� ��� x-��������������� ���� ������ ����� �����

��� ��������� �������� ������� ��� ���������� ����������

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Πολλ� απ� τα προβλ�ματα που αντιμετωπ�ζει η Ελλ�δα σ�μερα �χουν τις ρ�ζες τους στις παρεν�ργειες των θεσμικ�ν επιλογ�ν και τις οικονομικ�ς πολιτικ�ς που υιοθετ�θηκαν τα πρ�τα μεταπολεμικ� χρ�νια. Τρ�α �τομα που επηρ�ασαν θεμελιακ� τη διαμ�ρφωση των πολιτικ�ν αυτ�ν �ταν οι Ξ. Ζολ�τας, Κ. Τσ�τσος και Π. Παπαληγο�ρας, εν� �να τ�ταρτο, ο Α. Αγγελ�πουλος, επ�δρασε �μμεσα.

 Στη παρο�σα εργασ�α, εξετ�ζουμε τις ιδ�ες και τις προτ�σεις που αυτο� διατ�πωσαν, τις πολιτικ�ς μ�σα απ� τις οπο�ες τις προ�θησαν και τις αρνητικ�ς συν�πειες που συνεπ�γεται για την κοινων�α και την οικονομ�α το καθεστ�ς που διαμορφ�θηκε, το οπο�ο ε�ναι τ�ποις φιλελε�θερο αλλ� ουσιαστικ� περισσ�τερο σοσιαλιστικ�.  Γι’ αυτ�, η �ποψ� μας ε�ναι �τι δεν θα βγο�με απ� το αδι�ξοδο που αντιμετωπ�ζουμε, αν η ‘Κεντροδεξι�’ δεν απαρνηθε� πλ�ρως τις σοσιαλιστικ�ς καταβολ�ς του �ποιου φιλελευθερισμο� (x-φιλελευθερισμο�) επικαλε�ται για να δικαιολογ�σει τον κοινωνικ� χαρακτ�ρα των δημ�σιων επιλογ�ν της. 

Εισαγωγ�

Καθ�ς οι κοινωνικ�ς αν�γκες απ� τις συν�πειες του Β� Παγκ�σμιου Πολ�μου (1940-1944) και του εμφ�λιου σπαραγμο� που ακολο�θησε (1946-1949), �ταν εξαιρετικ� επε�γουσες, οι κυβερν�σεις της πρ�της μεταπολεμικ�ς περι�δου ε�λογα �δωσαν �μφαση σε ρυθμ�σεις �μεσης απ�δοσης. Ειδικ�τερα, δεδομ�νου �τι ο ιδιωτικ�ς τομ�ας βρισκ�ταν σε πλ�ρη αποσ�νθεση απ� τα καταστροφικ� πλ�γματα που ε�χαν δεχθε� οι τομε�ς παραγωγ�ς και οι υποδομ�ς, οι τ�τε κυβερν�σεις προσανατολ�στηκαν  σε τρεις στ�χους που, με σειρ� προτεραι�τητας, �ταν: η θεσμικ�  ανασυγκρ�τηση του κρ�τους· η οργανωτικ� και διοικητικ� ανασ�νταξη του στεν�τερου και του ευρ�τερου δημ�σιου τομ�α, προκειμ�νου να συμβ�λλουν στην ταχ�τερη δυνατ� κ�λυψη των στοιχειωδ�ν αναγκ�ν του πληθυσμο� σε δημ�σια αγαθ� και υπηρεσ�ες· και, τ�λος, η επανεκκ�νηση των παραγωγικ�ν δραστηριοτ�των στη γεωργ�α και στους �λλους βασικο�ς τομε�ς της οικονομ�ας, �στε σταδιακ� να ομαλοποιηθε� ο εφοδιασμ�ς των αγορ�ν, να ξεκιν�σουν κ�ποιες εξαγωγ�ς και, μ�σα απ� την α�ξηση των ευκαιρι�ν απασχ�λησης του εργατικο� δυναμικο�, να επιβραδυνθε� η μεταν�στευση.

Μερικ�ς μεγ�λες κατηγορ�ες οικονομικ�ν πολιτικ�ν που υιοθετ�θηκαν σ’ αυτ� τα μ�τωπα �ταν, για παρ�δειγμα:

• Οι πολιτικ�ς που αποσκοπο�σαν στην αν�πτυξη μ�σω της ‘υποκατ�στασης των εισαγωγ�ν’: περιλ�μβαναν την επιβολ� υψηλ�τατων δασμολογικ�ν και �λλων φραγμ�ν στον ανταγωνισμ� απ� το εξωτερικ�, σε συνδυασμ� με τη χορ�γηση δι�φορων επιδοτ�σεων σε επιλεγμ�νες δραστηρι�τητες του εσωτερικο�.

• Οι πολιτικ�ς αναγκαστικ�ν συγχωνε�σεων, εθνικοποι�σεων και φραγμ�ν εισ�δου στις επιμ�ρους αγορ�ς χρ�ματος και κεφαλα�ου, με αποτ�λεσμα την καταστολ� του ανταγωνισμο� και την υπαγωγ� του χρηματοπιστωτικο� συστ�ματος στην �μεση διαχε�ριση του κρ�τους.

• Οι πολιτικ�ς με τις οπο�ες η Τρ�πεζα της Ελλ�δος επ�βαλε, απ� το δε�τερο μισ� της δεκαετ�ας του 1950 μ�χρι το 1987, �να σ�στημα κεντρικ� καθοριζ�μενων επιτοκ�ων για την κατανομ� των διαθ�σιμων αποταμιε�σεων σε χρ�σεις που οι τεχνοκρ�τες της τρ�πεζας και οι κυβερνητικο� υπε�θυνοι θεωρο�σαν αναπτυξιακ�ς.

• Οι πολιτικ�ς που επ�τρεψαν τη δημιουργ�α Δημ�σιων Επιχειρ�σεων και Οργανισμ�ν [ΔΕΚΟ] σε στρατηγικο�ς κλ�δους της οικονομ�ας, με αποτ�λεσμα την υποκατ�σταση σ’ αυτο�ς των αυτοματισμ�ν της αγορ�ς με μηχανισμο�ς διο�κησης και ελ�γχου υποταγμ�νους σε πολιτικ� και κομματικ� κριτ�ρια.

• Οι πολιτικ�ς που συντ�ρησαν το αυθα�ρετο καθεστ�ς των ‘αδει�ν σκοπιμ�τητας’, την ευχ�ρεια των κυβερν�σεων να ορ�ζουν επιμ�ρους κλ�δους της οικονομ�ας ως ‘κεκορεσμ�νους’ και να απαγορε�ουν την ε�σοδο ν�ων επιχειρ�σεων σε αυτο�ς.

• Οι πολιτικ�ς με τις οπο�ες επεκτ�θηκε το αυθα�ρετο καθεστ�ς των αδει�ν σκοπιμ�τητας σε πλε�στους �σους κλ�δους του ιδιωτικο� τομ�α και σε δι�φορα επαγγ�λματα.

• Οι πολιτικ�ς �μεσου ελ�γχου των τιμ�ν σε αγορ�ς προ��ντων και υπηρεσι�ν κ.λπ.

Οι παραπ�νω πολιτικ�ς απ�δωσαν τα αναμεν�μενα αποτελ�σματα, αφο� η ελληνικ� οικονομ�α επαν�λθε γρ�γορα στα προπολεμικ� επ�πεδα και �ρχισε να αναπτ�σσεται με ταχ�τατους ρυθμο�ς. Αλλ�, �πως τεκμηρι�νουμε στο Μπ�τρος & Καραγι�ννης (2011: μ�ρος ΙΙ), συνοδε�τηκαν απ� πολ� σοβαρ�ς παρεν�ργειες, οι οπο�ες ευθ�νονται σε μεγ�λο βαθμ� για τα προβλ�ματα που αντιμετωπ�ζουμε σ�μερα. �τσι, για να ξαναβρο�με τον δρ�μο προς την πρ�οδο, ε�ναι χρ�σιμο να καταλ�βουμε γιατ� αυτ�ς υιοθετ�θηκαν αρχικ� και γιατ� δεν αναθεωρ�θηκαν �γκαιρα.

Δεν ε�μαστε, βεβα�ως, οι πρ�τοι που θ�τουμε αυτ� τα ερωτ�ματα. Κατ� το παρελθ�ν, απασχ�λησαν αρκετο�ς �λλους ερευνητ�ς και η σχετικ� βιβλιογραφ�α ε�ναι πλο�σια σε εναλλακτικ�ς ερμηνε�ες. Για παρ�δειγμα, υπ�ρχει μια ερμηνε�α που εκπηγ�ζει απ� την κοινωνικ� και πολιτικ� δομ� του νε�τερου ελληνικο� κρ�τους. Σ�μφωνα με αυτ�, η εισαγωγ� και η επιμον� στις πιο π�νω πολιτικ�ς προ�λθε απ� την πελατειακ� οργ�νωση του κρ�τους, η οπο�α απαιτο�σε οι κυβερν�σεις να �χουν μεγ�λη εξουσ�α στην οικονομ�α, �στε το εκ�στοτε κυβερν�ν κ�μμα να μπορε� να εξυπηρετε� τους πελ�τες-ψηφοφ�ρους του και να διαιων�ζεται �τσι στην �σκηση και στη νομ� της εξουσ�ας. Μια �λλη ερμηνε�α απηχε� τις απ�ψεις που επικρ�τησαν, κυρ�ως τα πρ�τα μεταπολεμικ� χρ�νια, αναφορικ� με τις αναπτυξιακ�ς δυνατ�τητες του ιδιωτικο� τομ�α. Υποθ�τοντας �τι οι ιδι�τες αδυνατο�σαν να αναλ�βουν τις μεγ�λες και εν πολλο�ς επικ�νδυνες επενδ�σεις που απαιτο�σε η ταχ�ρρυθμη οικονομικ� αν�πτυξη της χ�ρας, αυτ� συνιστο�σε την ενεργ� αν�μειξη του κρ�τους ως επενδυτ� στους στρατηγικο�ς κλ�δους της οικονομ�ας. Τ�λος, ακ�μη μ�α, ε�ναι η ερμηνε�α που βασ�ζεται στη διαπ�στωση �τι παρ�μοιες με τις πιο π�νω πολιτικ�ς εφαρμ�στηκαν και σε �λλες χ�ρες, αφεν�ς γιατ� δι�θεταν σημαντικ� πλεονεκτ�ματα στο περιβ�λλον οιονε� κλειστ�ς οικονομ�ας που επικρατο�σε μ�χρι πριν απ� δ�ο-τρεις δεκαετ�ες και, αφετ�ρου, γιατ� �ταν συμβατ�ς με τον �ντονα παρεμβατικ� χαρακτ�ρα των πολιτικ�ν που απ�ρρεαν απ� την κρατο�σα οικονομικ� θεωρ�α.

Εμε�ς δεν ενδιαφερ�μαστε εδ� να αξιολογ�σουμε την ερμηνευτικ� ικαν�τητα των  εξηγ�σεων που �χουν προταθε�. Επισημ�ναμε, απλ�ς, �να σημαντικ� κεν� στη σχετικ� βιβλιογραφ�α και θεωρο�με �τι μπορο�με να βοηθ�σουμε να καλυφθε�. Το κεν� αυτ� αφορ� μερικο�ς οικονομολ�γους και πολιτικο�ς οι οπο�οι, με τις ιδ�ες, τις προτ�σεις και τα υψηλ� αξι�ματα που κατ�λαβαν στον κρατικ� μηχανισμ�, θεωρο�με �τι επηρ�ασαν καταλυτικ� τις πολιτικ�ς που υιοθετ�θηκαν στη χ�ρα μας σχετικ� με τους θεσμο�ς, την οικονομ�α και την κοινων�α. Απ� τη σκοπι� μας, αυτ� �ταν αναμεν�μενο δι�τι συμμεριζ�μαστε πλ�ρως τις εκτιμ�σεις στο ακ�λουθο περ�φημο εδ�φιο του Keynes (1936: 383-4)

Oι ιδ�ες των οικονομολ�γων και των πολιτικ�ν φιλοσ�φων, τ�σο �ταν ε�ναι ορθ�ς �σο και �ταν ε�ναι εσφαλμ�νες, ασκο�ν ισχυρ�τερη επ�δραση απ� �,τι συν�θως πιστε�εται. Πραγματικ�, ο κ�σμος κυβερν�ται απ� αυτ�ς. Πρακτικο� �νθρωποι που θεωρο�ν �τι δεν υφ�στανται οποιαδ�ποτε πνευματικ� επιρρο�, συν�θως ε�ναι δο�λοι κ�ποιου μακαρ�τη οικονομολ�γου. Παρ�φρονες στην εξουσ�α, που ακο�ν φων�ς να τους καλο�ν, αποκρυσταλλ�νουν την τρ�λα τους απ� κ�ποιον πανεπιστημιακ� γραφι� παρελθ�ντων ετ�ν. Ε�μαι β�βαιος �τι η ισχ�ς των κατεστημ�νων συμφερ�ντων μεγαλοποιε�ται υπερβολικ� σε σ�γκριση με τη βαθμια�α επιβολ� των ιδε�ν. �χι, ασφαλ�ς, αμ�σως, αλλ� �στερα απ� �να ορισμ�νο δι�στημα. Και το�το γιατ� στο πεδ�ο των οικονομικ�ν και της πολιτικ�ς φιλοσοφ�ας δεν υπ�ρχουν πολλο� που να επηρε�ζονται απ� ν�ες θεωρ�ες �ταν περ�σουν την ηλικ�α των 25 � 30 ετ�ν, �στε οι ιδ�ες που εφαρμ�ζουν στα τρ�χοντα γεγον�τα οι δημ�σιοι υπ�λληλοι και οι πολιτικο�, ακ�μη και οι προπαγανδιστ�ς, ε�ναι απ�θανο να ε�ναι οι εντελ�ς πρ�σφατες. �μως, αργ� � γρ�γορα, οι ιδ�ες και �χι τα κατεστημ�να συμφ�ροντα ε�ναι εκε�νες που ε�ναι επικ�νδυνες, για το καλ� � για το κακ�.

Αυτ� �μως που δεν συμμεριζ�μαστε, ε�ναι οι ιδ�ες που τελικ� επικρ�τησαν και τα αποτελ�σματα στα οπο�α μακροπρ�θεσμα οδ�γησαν. Οι αντιρρ�σεις μας αφορο�ν δ�ο θεμελι�δεις προ�ποθ�σεις: Η πρ�τη ε�ναι �τι, απ� τα απομνημονε�ματα των πρωταγωνιστ�ν της Επαν�στασης του 1821 και �λλες πληροφορ�ες, δεν συν�γεται �τι οι πρ�γονο� μας �θελαν να εγκαθιδρ�σουν �να κρ�τος �πως αυτ� που διαμορφ�θηκε μετ� την απελευθ�ρωση στη χ�ρα. �ποιος διαβ�σει την Ελληνικ� Νομαρχ�α (βλ. Karayiannis & Ithakissios 1999), τα κε�μενα των αγωνιστ�ν της επαν�στασης με κορυφα�α αυτ� του στρατηγο� Μακρυγι�ννη και ενημερωθε� για την οικονομικ� φιλελε�θερη προσπ�θεια του Καποδ�στρια (Καραγι�ννης 2007) δεν μπορε� να �χει καμ�α αντ�ρρηση �τι το ελληνικ� κρ�τος στ�θηκε στην αρχ� του ‘κοινωνικο� συμβολα�ου’ του Rousseau και των �λλων πρωτεργατ�ν της Γαλλικ�ς  Επαν�στασης. Αυτ� σημα�νει �τι καμι� �λλη μορφ� � αρχ� κρ�τους δεν μπορε� να υιοθετηθε� � να ακολουθηθε� � να προταθε�, ως δικαιολογ�α απ� τις κυβερν�σεις που κυβ�ρνησαν �κτοτε.

Η δε�τερη διαπ�στωση ε�ναι �τι, εν� για την πλειοψηφ�α των απλ�ν Ελλ�νων η �ττα των κομμουνιστ�ν το 1949 σ�μαινε την επικρ�τηση της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας επ� του ολοκληρωτισμο�, οι ιδ�ες που κυρι�ρχησαν και οι πολιτικ�ς που εφαρμ�στηκαν βρ�σκονται πλησι�στερα προς τις απ�ψεις των ηττημ�νων παρ� των νικητ�ν του Εμφυλ�ου.

Πιστε�ουμε �τι, γνωρ�ζοντας το χθες, κατανοο�με καλ�τερα το σ�μερα και πιθαν�ς να αποφ�γουμε στο μ�λλον να επαναλ�βουμε τα �δια λ�θη. Γι’ αυτ� και επειδ� θεωρο�με �τι υπε�θυνες για την αδι�ξοδη κατ�σταση στην οπο�α �χει περι�λθει σ�μερα η χ�ρα ε�ναι οι λογ�ς-λογ�ς σοσιαλιστικ�ς ιδ�ες που επικρ�τησαν, στην παρο�σα μελ�τη θ�λουμε να κ�νουμε τρ�α πρ�γματα: να δο�με ποιοι πρωταγων�στησαν και ποιες ιδ�ες πρ�βαλλαν· να ανιχνε�σουμε π�ς και σε ποιον βαθμ� κατ�φεραν να προωθ�σουν τις ιδ�ες τους στην πρ�ξη· και να εξηγ�σουμε γιατ� οι ιδ�ες που επικρ�τησαν και οι πολιτικ�ς στις οπο�ες οδ�γησαν �ταν αναπ�φευκτο να �χουν τα αποτελ�σματα που ζο�με σ�μερα. Μ’ αυτ� τα θ�ματα ασχολο�μαστε στο τρ�το, τ�ταρτο, π�μπτο και �κτο τμ�μα, αφο� προηγουμ�νως, στο δε�τερο τμ�μα, κ�νουμε μια σ�ντομη αναδρομ� στις ιδ�ες που επικρατο�σαν, �ταν αυτο� που πρωταγων�στησαν στην Ελλ�δα διαμ�ρφωσαν τις απ�ψεις τους. Τ�λος, στο �βδομο τμ�μα παραθ�τουμε ως συμπ�ρασμα την αποτ�μησ� μας για τους πρωταγωνιστ�ς, τις ιδ�ες τους και τις συν�πειες στις οπο�ες αυτ�ς οδ�γησαν.

1. Το ιδεολογικ� κλ�μα προπολεμικ�

�δη απ� τα τ�λη του 19ου αι�να, ε�χαν αρχ�σει να διαμορφ�νονται κανονιστικ�ς προτ�σεις �ντονης παρ�μβασης του κρ�τους στην κοινων�α και την οικονομ�α, οι οπο�ες χαρακτηρ�ζονταν απ� δι�φορους τ�πους και μορφ�ς σοσιαλισμο�.

Αν και απομακρ�νθηκε απ� τις θ�σεις-προτ�σεις του Marx και των οπαδ�ν του, �πως και των υποστηρικτ�ν του κρατικο� σοσιαλισμο� των Rodbertus και Lassalle που ε�χαν αναπτυχθε� τις τελευτα�ες δεκαετ�ες του 19ου αι�να, εντο�τοις το ρε�μα αυτ�ν των ιδε�ν �ταν αρκετ� διαδεδομ�νο. Οι αποχρ�σεις που εξ�λαβε �ταν ποικ�λες. Χαρακτηρισμο�, �πως ‘απ� καθ�δρας σοσιαλιστ�ς’, ‘κοινωνικ�ς καθολικισμ�ς’, ‘κοινωνικ�ς προτεσταντισμ�ς’, ‘σοσιαλισμ�ς αλληλεγγ�ης’ κ.λπ. �τειναν σε μια κοιν� β�ση που ευνοο�σε την απομ�κρυνση απ� τον κλασικ� φιλελευθερισμ� και την αποδοχ� ευρ�τερων και εντον�τερων κρατικ�ν παρεμβ�σεων. Ειδικ�τερα, οι αποκαλο�μενοι ‘απ� καθ�δρας σοσιαλιστ�ς’ μαζ� με μ�λη της νε�τερης γερμανικ�ς Ιστορικ�ς Σχολ�ς, υποστ�ριζαν την εντον�τερη κρατικ� παρ�μβαση ως λ�ση στα προβλ�ματα της ανεργ�ας, του πληθωρισμο� και του ελλε�μματος του ισοζυγ�ου πληρωμ�ν στη Γερμαν�α. Απ� το �λλο μ�ρος, τα σοσιαλιστικ� κ�μματα �ταν αρκετ�  ισχυρ�, �στε να μιλ�με για μια κοινων�α που επιζητο�σε κρατικ� πατερναλισμ�, αυτ� την ευκαιρ�α �δραξε ο Hitler στη Γερμαν�α για να δυναμ�σει την ισχ� του μ�σω του Εθνικοσοσιαλιστικο� Κ�μματος (ναζισμ�ς). Σ’ αυτ� το περιβ�λλον υποχ�ρησης των αρχ�ν της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας στις κεντρικ�ς ευρωπα�κ�ς χ�ρες, �ταν ε�λογο σπουδαστ�ς προερχ�μενοι απ� μια υποαν�πτυκτη χ�ρα, �πως οι Κωνσταντ�νος Τσ�τσος (1899-1987), Ξενοφ�ν Ε. Ζολ�τας (1904-2004) και �γγελος Θ. Αγγελ�πουλος (1904-1995), στους οπο�ους θα αναφερθο�με στην εργασ�α μας, να επηρεαστο�ν αν�λογα.

Παρ�λληλα, στον ελληνικ� χ�ρο, απ� τις αρχ�ς του 20ου αι�να υπ�ρξε σημαντικ� υποχ�ρηση της δι�δοσης των ιδε�ν και των αρχ�ν της ανοικτ�ς κοινων�ας και ελε�θερης οικονομ�ας. Ε�χε αρχ�σει να επεκτε�νεται ραγδα�α �να ρε�μα αναζ�τησης ν�ου πρ�τυπου κοινωνικ�ς και οικονομικ�ς οργ�νωσης, με μεγαλ�τερη κρατικ� παρ�μβαση. Επομ�νως, ε�ναι ε�λογο �λληνες που σπο�δαζαν σε πανεπιστ�μια της Ευρ�πης, με �ντονη παρουσ�α σοσιαλιστικ�ν ιδε�ν, και επ�στρεφαν στη χ�ρα τους, �που συναντο�σαν �να παρ�μοιο κλ�μα, να ακολουθ�σουν αυτ� τη ‘μ�δα’. Απ� τις πολυ�ριθμες αναφορ�ς, για παρ�δειγμα, του Ζολ�τα (1944α: 71-2, 85) σε μελ�τες Ελλ�νων με θ�μα τον σοσιαλισμ�, αντιλαμβαν�μαστε �τι τις δεκαετ�ες του 1920 και του 1930 ε�χε σχηματισθε� �νας τ�πος ‘α�ρατου κολεγ�ου’ για τη μελ�τη και προ�θηση του σοσιαλισμο� που, �μως, δεν φα�νεται να οδ�γησε σε �να ν�ο ‘παρ�δειγμα’ κατ� Kuhn.  Παρ�λα αυτ�, η προσ�γγιση της κοινωνιολογ�ας της γν�σης εξηγε� �τι, ε�ν υπ�ρχουν πολλ�ς συνιστ�σες κοινωνικ�ς υφ�ς, �πως η διδασκαλ�α, η αν�γνωση εντ�πων, οι συζητ�σεις στα πανεπιστ�μια κ.�., που επιδρο�ν στους ν�ους επιστ�μονες, τους ωθο�ν να ακολουθ�σουν το κυρ�αρχο ερευνητικ� ρε�μα σε κ�ποιο κλ�δο της επιστ�μης, �στε να αποκτ�σουν γρηγορ�τερη αναγν�ριση του �ργου τους και να �χουν αν�λογες ανταμοιβ�ς (π.χ. θ�σεις στα πανεπιστ�μια, ευκολ�τερη �κδοση ερευν�ν κ.�.). Κ�τι τ�τοιο φα�νεται �τι συν�βη και στην περ�πτωση των προαναφερθ�ντων οι οπο�οι, κατ� τη δι�ρκεια της γερμανικ�ς κατοχ�ς, συν�στησαν την Εταιρε�α Σοσιαλιστικ�ν Μελετ�ν που, λ�γο αργ�τερα, φα�νεται �τι ενσωματ�θηκε στη Σοσιαλιστικ� �νωση.

Με το φωτοστ�φανο που τους προσ�διδε η ιδι�τητα του πανεπιστημιακο� καθηγητ� –αφο� και οι τρεις �γιναν καθηγητ�ς στη Νομικ� Σχολ� του Πανεπιστημ�ου Αθην�ν σε σχετικ� μικρ� ηλικ�α–, οι ιδ�ες και οι προτ�σεις τους για την οργ�νωση της ελληνικ�ς κοινων�ας και οικονομ�ας προσ�λκυαν μεγ�λο ενδιαφ�ρον.

Με τη σειρ� του, αυτ� το ενδιαφ�ρον τους �νοιξε τον δρ�μο να αναμιχθο�ν ενεργ� στην πολιτικ� και, απ� θ�σεις ευθ�νης, να προσπαθ�σουν να επηρε�σουν την πορε�α που ακολο�θησε η χ�ρα μεταπολεμικ�. Αυτ� το επεδ�ωξαν οι μεν Τσ�τσος και Ζολ�τας ως ενεργ� στελ�χη των κυβερν�σεων Καραμανλ� (1955-1963, 1974- 1979), εν� ο Αγγελ�πουλος, που δεν μπορε� να ενσωματωθε� στην τ�τε λεγ�μενη ‘Δεξι�’, χρησιμοποι�θηκε απ� αυτ� αργ�τερα ως Διοικητ�ς της Εθνικ�ς Τρ�πεζας της Ελλ�δος (1975-78).

2. Η μ�χη των σοσιαλιστικ�ν ιδε�ν στην Ελλ�δα μεταπολεμικ�

�πως συν�βαινε στο εξωτερικ�, �τσι και στην Ελλ�δα, τα χρ�νια αμ�σως μετ� τον π�λεμο, δεν υπ�ρχαν πολλο� οικονομολ�γοι και πολιτικο� οι οπο�οι υποστ�ριζαν τις αρχ�ς της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας. Πλην ελαχ�στων εξαιρ�σεων, �πως π.χ. ο Χριστοδουλ�πουλος, πιθαν�ς λ�γω της οικονομικ�ς κρ�σης του 1929 και της παρερμηνε�ας των ιδε�ν του Keynes, αλλ� σ�γουρα λ�γω των επιδρ�σεων που ε�χαν δεχθε� στα ευρωπα�κ� πανεπιστ�μια, �που σπο�δασαν, οι πιο πολλο� �ταν γενικ� υπ�ρ της �ντονης επ�κτασης του κρ�τους στην οικονομ�α. Απ� �λους ξεχ�ρισαν οι τρεις πανεπιστημιακο� τους οπο�ους αναφ�ραμε �δη και ο πολιτικ�ς Παναγ�ς Παπαληγο�ρας. Αυτο� με τις ιδ�ες, τις προτ�σεις και την αν�μειξ� τους στην πολιτικ�, επηρ�ασαν καθοριστικ� τον χαρακτ�ρα των δημ�σιων επιλογ�ν που υιοθετ�θηκαν, τ�σο τα πρ�τα κρ�σιμα μεταπολεμικ� χρ�νια �σο και αρκετ�ς δεκαετ�ες μετ�πειτα. Γι’ αυτ�, στη συν�χεια θα αναφερθο�με στις απ�ψεις τους εκτεν�στερα.

2.1. Ξενοφ�ν Ε. Ζολ�τας

Απ� το βιβλ�ο που εξ�δωσε το 1927, με τ�τλο Η Νομισματικ� Σταθεροπο�ηση της Δραχμ�ς, φα�νεται �τι ο Ζολ�τας ενστερνιζ�ταν πολλο�ς απ� τους μηχανισμο�ς της οικονομ�ας που περι�γραφε η νεοκλασικ� οικονομικ� αν�λυση –�πως, για  αρ�δειγμα, ο μηχανισμ�ς των τιμ�ν και η ποσοτικ� θεωρ�α του χρ�ματος (Karayiannis 1987, Γιαννακ�πουλος 2009, Κουντο�ρης 2009)– εν� οι απ�ψεις του σχετικ� με τον βαθμ� της αναγκα�ας κρατικ�ς παρ�μβασης περιορ�ζονταν κυρ�ως στη νομισματικ� πολιτικ�. Οι �ντονες, ωστ�σο, συν�πειες της μεγ�λης οικονομικ�ς κρ�σης του 1929 τον οδ�γησαν σε θεωρητικ�ς αναζητ�σεις οι οπο�ες, με το π�ρασμα του χρ�νου, τον απομ�κρυναν σταδιακ� απ� τη νεοκλασικ� αν�λυση και τον προσανατ�λισαν αρχικ� στη μελ�τη της κεντρικ� κατευθυν�μενης οικονομ�ας και αργ�τερα π�σω π�λι στη νεοκλασικ� θε�ρηση των οικονομικ�ν φαινομ�νων. Κατ� τη δι�ρκεια αυτο� του κ�κλου, ο Ζολ�τας προσαρμοζ�ταν συνεχ�ς στις ιδ�ες που κυριαρχο�σαν εκ�στοτε και �σως αυτ� να εξηγε� �τι κατ�φερε να βρ�σκεται στο προσκ�νιο των οικονομικ�ν και πολιτικ�ν εξελ�ξεων απ� τη δεκαετ�α του 1920 μ�χρι τη δεκαετ�α του 1980. Ταυτ�χρονα, �μως, αυτ� η προσαρμοστικ�τητ� του συνοδευ�ταν απ� μεγ�λο κ�στος σε �ρους επιστημονικ�ς αξιοπιστ�ας και διαχρονικ�ς συν�πειας των συμπερασμ�των και των προτ�σεων που πρ�βαλλε. Για να δο�με γιατ� συν�βη αυτ�, προσφ�ρεται να αναφερθο�με συνοπτικ� στις κ�ριες εργασ�ες που δημοσ�ευσε καθ�ς και στις απ�ψεις που �χουν διατυπ�σει δι�φοροι νε�τεροι μελετητ�ς του �ργου του.

Το βιβλ�ο του Κατευθ�νσεις της Οικονομικ�ς μας Πολιτικ�ς (Ζολ�τας 1936) αποτελε� κατ� χρονολογικ� σειρ� τη δε�τερη σημαντικ� εργασ�α του. Σ’ αυτ� �θεσε το ερ�τημα: ‘εν�ψει της μεγ�λης οικονομικ�ς κρ�σης και των μ�τρων που λ�μβαναν επιμ�ρους χ�ρες για να προστατευθο�ν απ� τις συν�πει�ς της, ποιες οικονομικ�ς πολιτικ�ς θα �πρεπε να υιοθετ�σουν χ�ρες �πως η Ελλ�δα προκειμ�νου να προοδε�σουν οικονομικ�;’ και προσ�γγισε την απ�ντησ� του σε τρ�α β�ματα.

Στο πρ�το, εξ�γησε ποιες θα �ταν οι οικονομικ�ς πολιτικ�ς που θα συνιστο�σε πριν απ� την οικονομικ� κρ�ση· στο δε�τερο, εξ�γησε γιατ�, κατ� την �ποψ� του, οι οικονομικ�ς πολιτικ�ς που θα �ταν σωστ�ς πριν απ� την κρ�ση ε�χαν καταστε� πλ�ον αν�φικτες· και, στο τρ�το β�μα, εξειδ�κευσε τις οικονομικ�ς πολιτικ�ς τις οπο�ες θεωρο�σε ως τις πλ�ον κατ�λληλες κ�τω απ� τις ν�ες συνθ�κες που ε�χαν διαμορφωθε� στην ελληνικ� και στην παγκ�σμια οικονομ�α. Αναφορικ� με τις οικονομικ�ς πολιτικ�ς πριν απ� την κρ�ση, προσδι�ρισε χωρ�ς ιδια�τερες επιφυλ�ξεις �τι, για να προοδε�σουν οικονομικ� κρ�τη �πως η Ελλ�δα, θα �πρεπε να σχεδι�σουν προσεκτικ� και να εφαρμ�σουν μια παρεμβατικ� οικονομικ� πολιτικ� στην ακ�λουθη κατε�θυνση:

Ευθ�ς εξ αρχ�ς οφε�λομεν να τον�σωμεν �τι παρεμβατισμ�ν δεν εννοο�μεν την �σκηση οικονομ�ας υπ� του κρ�τους, αλλ’ απλ�ς την κατε�θυνσιν και ποδηγ�τησιν αυτ�ς υπ� του Κρ�τους, επιτρεπομ�νης μ�νον συμπτωματικ�ς της αναλ�ψεως πρωτοβουλ�ας προς �σκησιν οικονομ�ας υπ� αυτο� (Ζολ�τας 1936: 24).

Δηλαδ�, με β�ση την οικονομικ� θεωρ�α που επικρατο�σε πριν απ� το 1929, δεν θα συνιστο�σε το κρ�τος να παρεμβα�νει συστηματικ� στην οικονομ�α ασκ�ντας επιχειρηματικ�ς δραστηρι�τητες, δι�τι η συνεπ�ς παρεμβατικ� πολιτικ� με την τ�τε κρατο�σα οικονομικ� θεωρ�α �ταν το κρ�τος να δρα στρατηγικ� χαρ�σσοντας και επιβ�λλοντας κατευθυντ�ριες γραμμ�ς μ�σα στις οπο�ες να αναπτ�σσεται η ιδιωτικ� πρωτοβουλ�α. �τσι, αφο� η τοποθ�τηση αυτ� π�γαζε σε μεγ�λο βαθμ� απ� την επικρατο�σα οικονομικ� θεωρ�α, μπορο�με να θεωρ�σουμε �τι, πριν απ� τη μεγ�λη οικονομικ� κρ�ση, ο Ζολ�τας συμμεριζ�ταν σε σημαντικ� βαθμ� τις νεοκλασικ�ς απ�ψεις. Εξ�λλου, �πως ε�δαμε στην προηγο�μενη παρ�γραφο, το �διο παρατηρο�με και απ� την αν�λυση που υιοθ�τησε στο βιβλ�ο του για τη σταθεροπο�ηση της δραχμ�ς β�σει της ποσοτικ�ς θεωρ�ας του χρ�ματος.

Σε σχ�ση με τις οικονομικ�ς πολιτικ�ς μετ� την κρ�ση, κατ� την περ�οδο που ο Ζολ�τας �γραφε την εργασ�α του, οι οικονομολ�γοι γενικ� υποψι�ζονταν πως κ�ποιες, που �ταν κατ�λληλες πριν απ� την κρ�ση, �ταν ακατ�λληλες μετ� απ’ αυτ�.

Γι’ αυτ� ακριβ�ς υπ�ρχε μεγ�λος ερευνητικ�ς οργασμ�ς. Μ�σα απ’ αυτ�ν τον οργασμ� ξεπ�δησε η συμβολ� του Keynes (1936). Αλλ� εν� εκε�νος και πλε�στοι �λλοι ερευνητ�ς (λ�γου χ�ρη, τα μ�λη της Σουηδικ�ς Οικονομικ�ς Σχολ�ς) ενδιαφ�ρονταν να εξηγ�σουν τα α�τια της μεγ�λης κρ�σης και να προδιαγρ�ψουν οικονομικ�ς πολιτικ�ς, �στε αυτ� να μην επαναληφθε� στα πλα�σια του ισχ�οντος συστ�ματος κοινωνικ�ς και οικονομικ�ς οργ�νωσης, μερικο� �λλοι (�πως, για παρ�δειγμα, οι Lange, Dickinson κ.�.) αναζητο�σαν απαντ�σεις στις οπο�ες ο περιορισμ�ς της διατ�ρησης της επικρατο�σας κοινωνικ�ς και οικονομικ�ς τ�ξης ε�χε εγκαταλειφτε� δι�τι, κατ� την �ποψ� τους, υπε�θυνη για την κρ�ση �ταν ακριβ�ς η δομ� της συγκεκριμ�νης οικονομικ�ς οργ�νωσης. �νας απ’ αυτο�ς �ταν και ο Ζολ�τας, ο οπο�ος ε�χε χ�σει την εμπιστοσ�νη του στις αρετ�ς της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας. Αυτ� φα�νεται κυρ�ως απ� τις οικονομικ�ς πολιτικ�ς που συνιστο�σε εν�ψει της οικονομικ�ς κρ�σης οι οπο�ες, μεταξ� των �λλων, �πρεπε:

• να οδηγο�ν σε συγκ�ντρωση των δι�φορων πιστωτικ�ν ιδρυμ�των, �τσι �στε να ελ�γχεται απ� την κεντρικ� τρ�πεζα η ρο� των πιστ�σεων και το επιτ�κιο (Ζολ�τας 1936: 29-30, 36-8)·

• να περιλαμβ�νουν την �δρυση κρατικ�ς τρ�πεζας για τη διοχ�τευση πιστ�σεων σε βιομηχανικ�ς επενδ�σεις με χαμηλ� επιτ�κιο, αν�λογα με τη σημασ�α τους στην οικονομικ� αν�πτυξη (στο �διο: 59)·

• να επιτρ�πουν την επ�κταση της βιομηχαν�ας μ�νο κατ�πιν κρατικ�ς �δειας (�δεια σκοπιμ�τητας) και αφο� �χει μελετηθε� ο βαθμ�ς κορεσμο� των επιμ�ρους κλ�δων (στο �διο: 57)·

• ο σχεδιασμ�ς και η παρακολο�θηση της εφαρμογ�ς των παραπ�νω, να περι�λθουν στον �λεγχο εν�ς αν�τατου συμβουλευτικο� οργ�νου, αποτελο�μενου απ� �τομα αναγνωρισμ�νων γν�σεων και ικανοτ�των (στο �διο: 106-9).

Απ� τις παραπ�νω προτ�σεις, καθ�σταται φανερ� �τι ο αριθμ�ς και το μ�γεθος των παραγωγικ�ν μον�δων στην οικονομ�α θα ρυθμ�ζονταν πλ�ον απ� το κρ�τος και �χι απ� τον ανταγωνισμ�. Το κ�στος του κεφαλα�ου και, επομ�νως, των τιμ�ν των προ��ντων και των υπηρεσι�ν θα προσδιοριζ�ταν απ� τη διο�κηση και �χι απ� τις επιμ�ρους αγορ�ς. Με �λλα λ�για, επρ�κειτο για οικονομικ�ς πολιτικ�ς οι οπο�ες προ�π�θεταν μια κοινωνικ� και οικονομικ� οργ�νωση χωρ�ς � με εξαιρετικ� περιορισμ�νες αγορ�ς και προχωρημ�νη κυριαρχ�α του κρ�τους στην παραγωγ�, στη διανομ� και στη χρηματοδ�τηση του ακαθ�ριστου εγχ�ριου προ��ντος.

Κατ� τα χρ�νια που ακολο�θησαν, ο Ζολ�τας, προχ�ρησε σε ακ�μη πιο ριζοσπαστικ�ς προτ�σεις για την οικονομ�α. Αυτ� ε�ναι εμφαν�ς απ� την εργασ�α του με τ�τλο Δημιουργικ�ς Σοσιαλισμ�ς (1944α), την οπο�α δημοσ�ευσε ως πρ�το βιβλ�ο στη σειρ� ‘Σοσιαλιστικα� Μελ�ται’ που εκδιδ�ταν υπ� τη διε�θυνσ� του. Απ’ αυτ�, πληροφορο�μαστε τις εκτιμ�σεις του για την πορε�α του συστ�ματος της ανοικτ�ς κοινων�ας και ελε�θερης οικονομ�ας, στις οπο�ες βασιζ�ταν για να δικαιολογ�σει τις προτ�σεις που �κανε. Ειδικ�τερα, θεωρο�σε �τι: πρ�το, ‘ο νεοφιλελευθερισμ�ς αποτελε� ματα�αν προσπ�θειαν, δι�τι περιορ�ζεται εις ημ�μετρα και δεν προβα�νει εις ριζικωτ�ραν οργανικ� μεταρρ�θμισιν του οικονομικο� συστ�ματος’ (Ζολ�τας 1944α: 40)· δε�τερο, �τι αποκλει�ταν η επιστροφ� στο καθεστ�ς του ελε�θερου ανταγωνισμο� και του πλ�ρους αυτοματισμο� της οικονομ�ας· και, τρ�το, �τι λ�γω της γενικ�ς απα�τησης που υπ�ρχε για δικαι�τερη κατανομ� του εισοδ�ματος, αναγκαστικ� θα επερχ�ταν ευρ�τερη μεταρρ�θμιση, η οπο�α –κατ� τις προβλ�ψεις του– θα ακολουθο�σε την κατε�θυνση του σοσιαλισμο� (στο �διο: 91). �ταν τ�σο β�βαιος για το ‘μοιρα�ον τ�λος του κεφαλαιοκρατικο� συστ�ματος’ (στο �διο:61), �στε στον πρ�λογο της εργασ�ας του εκλ�μβανε ως ιστορικ�ν γεγον�ς αδιαμφισβ�τητον την κατ�ρρευση της κεφαλαιοκρατ�ας και την μετ�βασ� της εις μιαν δικαιοτ�ραν και ηθικωτ�ραν κοινων�αν η οπο�α ασφαλ�ς δεν θα ε�ναι ατομιστικ� και οπωσδ�ποτε θα φ�ρη σοσιαλιστικ�ν σφραγ�δα (στο �διο: xv-xvi).

Με β�ση τα ανωτ�ρω, θεωρο�σε �τι το κεφαλαιοκρατικ� σ�στημα �πρεπε να αντικατασταθε� απ� τον ‘δημιουργικ�’ � ‘φιλελε�θερο σοσιαλισμ�’. Γι’ αυτ� και φιλοδοξο�σε να συμβ�λει �στε να υλοποιηθε� �να τ�τοιο σ�στημα στη χ�ρα μας γιατ�, �πως εκτιμο�σε, η Ελλ�δα �ταν ο ιδε�δης τ�πος και η προσεχ�ς απ� τη δημοσ�ευση του βιβλ�ου του εποχ� η καταλληλ�τερη για τη μεγ�λη μεταβολ�. Ως εκ το�του, πρ�τεινε την �δρυση σοσιαλιστικο� κ�μματος που θα �φερνε σε π�ρας το �ργο αυτ� με ειρηνικ� και �χι β�αιο τρ�πο (στο �διο: 224-31).

Πεπεισμ�νος �πως �ταν γι’ αυτ�ν την εξ�λιξη και αναγορε�οντας τον εαυτ�ν του σε ‘νεοσοσιαλιστ�’ (στο �διο: 66-7), ο Ζολ�τας προδι�γραψε για τη λειτουργ�α της ν�ας οργ�νωσης της κοινων�ας και της οικονομ�ας, τις ακ�λουθες βασικ�ς αρχ�ς:

• Το κρ�τος εξασφαλ�ζει εργασ�α για �λους και επιδοτε� τους αν�κανους � αδ�ναμους για αυτ� (στο �διο: 95-6).

• Καθ�νας αμε�βεται αν�λογα με τη συμβολ� του στην παραγωγικ� διαδικασ�α, επιλ�γοντας ελε�θερα την εργασ�α του.12 Επομ�νως, επικρατε� διαφορετικ� �ψος αμοιβ�ν αν�λογα με την προσφορ� και τη ζ�τηση εργασ�ας (στο �διο: 99- 100, 108).

 . Οι καθαρ�ς αμοιβ�ς των ατ�μων δεν διαφ�ρουν σημαντικ�, �στε να υπ�ρχει �να παρ�μοιο καταναλωτικ� επ�πεδο διαβ�ωσης για �λους (στο �διο: 106-7, 191). Αυτ� επιτυγχ�νεται μ�σω δ�ο μηχανισμ�ν: ο πρ�τος ε�ναι η απαγ�ρευση της παραγωγ�ς και καταν�λωσης αγαθ�ν πολυτελε�ας (στο �διο: 113-4), εν� ο δε�τερος συν�σταται στην ‘προοδευτικ� φορολογ�α του εισοδ�ματος με τα εξαιρετικ�ς μεγ�λα ποσοστ� εις τας υψηλ�ς βαθμ�δας, η βαρε�α φορολογ�α των εκτ�κτων κερδ�ν, φθ�νουσα και μ�χρι δημε�σεως αυτ�ν’ (στο �διο: 60).

• Οι τιμ�ς των καταναλωτικ�ν αγαθ�ν, οι οπο�ες προσδιορ�ζονται απ� τους ‘προ�σταμ�νους των οργαν�σεων της παραγωγ�ς’ (δηλαδ�, υπ� μορφ� σκιωδ�ν τιμ�ν), λειτουργο�ν ως ‘σ�ματα’ για να στρ�φουν την αγορ� σ�μφωνα με τις προτιμ�σεις των καταναλωτ�ν και να συμβαδ�ζει �τσι ο σοσιαλισμ�ς με την α�ξηση της ευημερ�ας των τελευτα�ων (στο �διο: 114, 122-3).

• Οι προ�στ�μενοι των κρατικ�ν επιχειρ�σεων, εξισ�νουν το κ�στος παραγωγ�ς με τις σκι�δεις τιμ�ς των αγαθ�ν και προσαρμ�ζουν την παραγωγ� αν�λογα με τη ζ�τηση (στο �διο).

• Οι υπε�θυνοι της Κεντρικ�ς Οικονομικ�ς Επιτροπ�ς θεσπ�ζουν τις σκι�δεις τιμ�ς και τις μεταβ�λλουν αν�λογα με τις συνθ�κες της ζ�τησης και της σπανι�τητας των μ�σων παραγωγ�ς (στο �διο: 179-183).

• Οι υπε�θυνοι της Κεντρικ�ς Οικονομικ�ς Επιτροπ�ς αποφασ�ζουν το �ψος των αναγκα�ων αποταμιε�σεων, οι οπο�ες μεταμορφ�νονται εκ�στοτε σε επενδ�σεις (στο �διο: 179-183, 188-9).

• Το κρ�τος, παραχωρε� την ιδιοκτησ�α των μικρ�ν επιχειρ�σεων στα �τομα που δραστηριοποιο�νται στις ανταγωνιστικ�ς αγορ�ς, αλλ� δεν επιτρ�πεται ο�τε η μεταβολ� ο�τε η μη αξιοπο�ησ� της (στο �διο: 152-5, 158-9).

• Οι μικρ�ς επιχειρ�σεις σε �λους τους τομε�ς αν�κουν στα �τομα. Οι μεγ�λες επιχειρ�σεις σε βασικο�ς τομε�ς, �πως τα ορυχε�α και τη βιομηχαν�α, κοινωνικοποιο�νται και λειτουργο�ν κ�τω απ� τη διε�θυνση εν�ς μισθωτο� διευθυντ� ο οπο�ος επιλ�γεται αν�λογα με τις γν�σεις και ικαν�τητ�ς του απ� το κρ�τος (στο �διο: 149-50, 217, 222). Οι διευθυντ�ς αυτο�, διευθ�νουν με κριτ�ριο την αποδοτικ�τητα και την �ριστη χρ�ση των π�ρων, για να �χουν κ�νητρο εφαρμογ�ς επιχειρηματικ�ν καινοτομι�ν και ελαχιστοπο�ησης κ�στους. Γι’ αυτ�, εισπρ�ττουν �να μ�ρος των κερδ�ν, �πως επ�σης και οι εργ�τες που εργ�ζονται σε αυτ�ς (στο �διο: 128, 133-8, 140-2, 167, 170-7).

• Υπ�ρχει τ�κος και �γγειος πρ�σοδος, μικρ� μ�ρος των οπο�ων καρπ�νεται ο ιδιοκτ�της, εν� το υπ�λοιπο περι�ρχεται στο κρ�τος μ�σω της φορολογ�ας (στο �διο: 156-7).

• Δεν υπ�ρχουν ιδιωτικ�ς τρ�πεζες. Οι τρ�πεζες που λειτουργο�ν ε�ναι κρατικ�ς. Αυτ�ς δ�χονται τις μικροαποταμιε�σεις των ατ�μων, αλλ� οι τ�κοι φορολογο�νται (στο �διο: 160) με συντελεστ�ς τ�τοιους, �στε να καθ�σταται αδ�νατη η συσσ�ρευση πλο�του που δημιουργε� �νιση διανομ� (στο �διο: 184).

• Το χρηματοπιστωτικ� σ�στημα βρ�σκεται στα χ�ρια του κρ�τους, αφο� αποτελε� το ‘μ�σον κατευθ�νσεως ολοκλ�ρου της οικονομ�ας’ (στο �διο: 222).

• Ο λα�ς αποφασ�ζει ποιο πολιτικ� κ�μμα, σ�μφωνα με το πρ�γραμμ� του, θα αναλ�βει τη διαχε�ριση της σοσιαλιστικ�ς οικονομ�ας (στο �διο: 186).Τα μ�λη

�μως της Κεντρικ�ς Οικονομικ�ς Επιτροπ�ς, που θα �χει την ευθ�νη για τη λειτουργ�α της οικονομ�ας, δεν επιλ�γονται β�σει πολιτικ�ν και κομματικ�ν κριτηρ�ων, αλλ� ‘μεταξ� των ικανοτ�ρων και φωτισμ�νων οικονομικ�ν στελεχ�ν’ (στο �διο: 192).

• Το σοσιαλιστικ� κρ�τος εμφυτε�ει στα �τομα την αρχ� της ‘αλληλεγγ�ης’, �τσι �στε να καθιερωθε� η ηθικ� της δ�καιης διανομ�ς του εισοδ�ματος και να καταπολεμηθο�ν τα ατομικ� κ�νητρα για την αναβ�ωση της μεγ�λης ιδιοκτησ�ας (στο �διο: 194-7).

• Η αναβ�ωση της μεγ�λης ιδιοκτησ�ας καταστ�λλεται: Πρ�τον, δι�τι δεν θα υπ�ρχουν μεγ�λα εισοδ�ματα �, και αν κατ� εξα�ρεσιν υφ�στανται ολ�γα (εξαιρετικ�ς υψηλο� μισθο� δι� ωρισμ�νας σπανιζο�σας εργασ�ας), τα�τα θα φορολογο�νται κατ� το αρμ�ζον μ�τρον, �στε το απομ�νον ποσ�ν να προσεγγ�ζη προς τα μ�τρια εισοδ�ματα. Ο �λεγχος ε�ναι ευχερ�ς, δεδομ�νου �τι οι μισθο� θα καταβ�λλωνται απ� κρατικ�ς οργαν�σεις. Συνεπ�ς, η ικαν�της αποταμιε�σεως και συγκεντρ�σεως πλο�του θα ε�ναι μικρ� (στο �διο: 160).  Δε�τερον, δι�τι θα απαγορε�εται η συγκ�ντρωσις κεφαλα�ου χρ�σεως (πλε�ονα αυτοκ�νητα, �πιπλα κ.λπ.) εις ευρυτ�ραν κλ�μακα (στο �διο).  Τρ�τον, δι�τι θα επιτρ�πεται και θα ενισχ�εται μεν η αποταμ�ευσις, θα απαγορε�εται �μως και η συγκ�ντρωσις εξαιρετικ�ς μεγ�λων ποσ�ν. �λαι αι αποταμιε�σεις δ�ον να κατατ�θενται εις τας κρατικ�ς τρ�πεζας, αι οπο�αι θα χορηγο�ν τ�κον.Προς αποφυγ�ν συσσωρε�σεως τραπεζογραμματ�ων εις ιδιωτικ� ταμε�α, σκ�πιμος ε�ναι η ανταλλαγ� των μ�σων πληρωμ�ς αν� εκ�στην δεκαετ�αν, οπ�τε θα εμφαν�ζωνται συσσωρευμ�ναι αποταμιε�σεις και θα φορολογο�νται (στο �διο).

• Τα αναγκα�α αγαθ� για �λους, �πως φωτισμ�ς, συγκοινων�α, �δρευση, υγε�α, παιδε�α κ.λπ. χορηγο�νται απ� δημ�σιες επιχειρ�σεις σε �λα τα �τομα αν�λογα με τις αν�γκες τους. Το κρ�τος φροντ�ζει �χι μ�νο να μει�νει τις αναγκα�ες �ρες εργασ�ας, αλλ� και να κατευθ�νει τις επιθυμ�ες των ατ�μων σε μη καταστροφικ�ς συν�θειες (π.χ. χαρτοπαιξ�α) (στο �διο: 199-204).

Πολλ�ς απ� τις παραπ�νω προτ�σεις και ιδ�ες και, ειδικ�τερα, αυτ�ς που αφορο�ν τον μηχανισμ� των τιμ�ν στον σοσιαλισμ�, τον ρ�λο και τις αρμοδι�τητες του κεντρικο� συμβουλ�ου, την κοινωνικοπο�ηση των μεγ�λων επιχειρ�σεων, τη λειτουργ�α του ανταγωνισμο� στις μικρ�ς επιχειρ�σεις κ.λπ. �ταν θ�σεις που ε�χαν ευρ�ως κυκλοφορ�σει στη σοσιαλιστικ� διαν�ηση κυρ�ως απ� τον Lange, στον οπο�ο και παραπ�μπει. Μολον�τι ο Ζολ�τας �ταν εν�ντιος στη μαρξιστικ� ερμηνε�α της κοινωνικ�ς εξ�λιξης, �πως και στον κομμουνισμ� που εφαρμ�σθηκε στη Ρωσ�α, οι βασικ�ς του προτ�σεις δεν πα�ουν να θυμ�ζουν τη Ν�α Οικονομικ� Πολιτικ� [ΝΟΠ] που ε�χε εφαρμ�σει ο Λ�νιν (1921-1928) αμ�σως μετ� την επαν�σταση των μπολσεβ�κων. �πως στη ΝΟΠ, �τσι και στον ‘δημιουργικ� σοσιαλισμ�’ η μικρ� ιδιοκτησ�α στη γεωργ�α, στο εμπ�ριο και στη βιομηχαν�α αφην�ταν να λειτουργ�σει ελε�θερα, οι τιμ�ς των προ��ντων τους καθορ�ζονταν σε ανταγωνιστικ�ς

αγορ�ς, εν� οι μεγ�λες επιχειρ�σεις –ειδικ� σε σημαντικο�ς τομε�ς, �πως βιομηχαν�α μετ�λλου, τρ�πεζες, συγκοινωνιακ� μ�σα κ.λπ.– αν�καν και λειτουργο�σαν υπ� την �μεση εποπτε�α του κρ�τους.

Αρκετ�ς απ� τις παραπ�νω ιδ�ες και προτ�σεις, ο Ζολ�τας τις χρησιμοπο�ησε στο διδακτικ� του εγχειρ�διο Θεωρητικ� Οικονομικ� (1η εκδ. 1942, 2η εκδ 1944β), το οπο�ο επαν�κδωσε το �διο �τος με τον Δημιουργικ� Σοσιαλισμ� (1944α). Εξετ�ζοντας τα δ�ο βιβλ�α παρατηρο�με �τι πολλ� τμ�ματα του δε�τερου �χουν χρησιμοποιηθε� και στο πρ�το. Για παρ�δειγμα, ως προς τις μορφ�ς της οικονομικ�ς οργ�νωσης (1944α: 11-31 και αντ�στοιχα 1944β: 91-109), τις αιτ�ες κρ�σης της σ�γχρονης οικονομ�ας (1944α: 45-63 και αντ�στοιχα 1944β: 112-126), την αποταμ�ευση στον σοσιαλισμ� (1944α: 185-190 και 1944β: 778-782) και τη σ�γκριση της ‘κοινωνιστικ�ς’ με την ‘ατομιστικ�’ οργ�νωση (1944α: 62-4, 1944β: 125-6). Με �λλα λ�για, με το εγχειρ�δι� του το οπο�ο χρησιμοποι�θηκε ως μ�σο βασικ�ς διδασκαλ�ας για την εκπα�δευση χιλι�δων ελλ�νων σπουδαστ�ν, ο Ζολ�τας προσπ�θησε, �στω και μαλακ�, να ‘περ�σει’ τη θ�ση �τι μια ‘κοινωνιστικ�’ οργ�νωση της οικονομ�ας, η οπο�α θα αφ�νει κ�ποια ελευθερ�α στην εργασ�α και στην ιδιοκτησ�α, ε�ναι αν�τερη του ‘κεφαλαιοκρατικο�’ τρ�που παραγωγ�ς.

Μετ� τον Εμφ�λιο, �ρχισε να αποστασιοποιε�ται απ� τις προαναφερθε�σες ιδ�ες και προτ�σεις και να επιστρ�φει με τις δημοσιε�σεις του σε πιο ορθ�δοξες, απ� την �ποψη της κρατο�σας οικονομικ�ς θεωρ�ας, θ�σεις. Χρονικ� σημε�ο κορ�φωσης αυτ�ς της μεταστροφ�ς αποτελε� η �κδοση του εγχειριδ�ου του Παραδ�σεις Θεωρητικ�ς Οικονομικ�ς, το 1955. Αναφερ�μενος σ’ αυτ� ο Κουντο�ρης (2009: 66) αποφα�νεται �τι επρ�κειτο για: �να πλ�ρες νεοκλασικ� εγχειρ�διο, η �λη διατ�σσεται ορθ�, η κ�θε ε�δους ιστορ�α εξαφαν�ζεται, μαζ� της και η βιβλιογραφ�α, η �ποια σοσιαλιστικ� επ�δραση τελει�νει. Οι ιδ�ες ν�κησαν, ο λα�ς �χασε, ο επιστ�μονας κουρ�στηκε � το πολιτικ� κλ�μα το επ�βαλε;

Στην καθημεριν� πρακτικ�, �μως, ο Ζολ�τας δεν �παψε ποτ� να προβ�λλει την �ντονη κρατικ� παρ�μβαση στην οικονομ�α, τουλ�χιστον σε τρ�α θ�ματα: (α) στον �λεγχο και στην κατε�θυνση των επενδυτικ�ν κεφαλα�ων καθ�ς και την εκ μ�ρους του κρ�τους εν�σχυση μ�σω διαφορικ�ν επιτοκ�ων των επιχειρ�σεων που το �διο θα ε�χε επιλ�ξει· (β) στον προγραμματισμ� της οικονομ�ας απ� κ�ποια κεντρικ� αρχ�· και (γ) στις διαρθρωτικ�ς πολιτικ�ς για την επιτυχ�α δι�φορων επιδι�ξεων.

Ας δο�με με συντομ�α τις θ�σεις του σε αυτ� τα θ�ματα.

Ως προς το χρηματοπιστωτικ� σ�στημα

Ο Ζολ�τας �ταν υπ�ρ της νομισματικ�ς σταθερ�τητας �δη απ� τα τ�λη του 1930. Θεωρο�σε �μως �τι η μεταβολ� της ποσ�τητας των πιστ�σεων και εν�ς μεταβλητο� κατ� περ�πτωση επιτοκ�ου, θα μπορο�σε να στρ�ψει την αν�πτυξη δι�φορων κλ�δων στην πορε�α που επιθυμε� η κεντρικ� αρχ�. Ειδικ�τερα, εν� απ� τη μια μερι� �ταν υπ�ρμαχος της νομισματικ�ς σταθερ�τητας, δεχ�μενος μ�νο μικρ�ς μεταβολ�ς στην αξ�α του χρ�ματος αν�λογα με τις εκ�στοτε περιστ�σεις (Ζολ�τας 1950: 83, 1964: 11, 22-3, 52-5), απ� την �λλη, πρ�σβευε πως η κεντρικ� αρχ� �φειλε, με ποσοτικ�ς και ποιοτικ�ς διαφοροποι�σεις στην παροχ� πιστ�σεων, να ενθαρρ�νει � να αποθαρρ�νει την επενδυτικ� δραστηρι�τητα (Ζολ�τας 1950: 91-9, 1964: 68-9).

 Γι’ αυτ� υποστ�ριζε �τι η Νομισματικ� Επιτροπ�, η οπο�α συστ�θηκε το 1951, �πρεπε να στοχε�ει: (α) στον �λεγχο του συνολικο� �γκου των πιστ�σεων και της κατανομ�ς τους αν� κλ�δο παραγωγ�ς, και (β) στην �σκηση διακριτικ�ς πολιτικ�ς επιτοκ�ων χορηγ�σεων και καταθ�σεων (Ζολ�τας 1964: 76-7). Θεωρο�σε την πιστωτικ� πολιτικ� της περι�δου 1953-1963, η οπο�α βασιζ�ταν στην επιλεκτικ� χορ�γηση πιστ�σεων και διαφορικ�ν επιτοκ�ων αν� κλ�δο και χρ�ση δανε�ων, ως ενδεδειγμ�νη για την οικονομικ� αν�πτυξη (στο �διο: 87), αδιαφορ�ντας για το γεγον�ς �τι η εφαρμογ� κεντρικο� σχεδιασμο� στις επενδ�σεις, αν�λογα με τα κριτ�ρια και τις επιδι�ξεις κ�ποιας κεντρικ�ς αρχ�ς, αντ�φασκε με �σα δ�δασκε στους φοιτητ�ς του, με β�ση τις Παραδ�σεις Θεωρητικ�ς Οικονομικ�ς, για τα οφ�λη απ� την ελε�θερη λειτουργ�α των αγορ�ν χρ�ματος και  κεφαλα�ου.

Ως προς τον προγραμματισμ� της οικονομ�ας

Ο Ζολ�τας, με σχετικ� �ργο του (1950), ασχολ�θηκε με το οικονομικ� πρ�βλημα της Ελλ�δας και πρ�τεινε για την επ�λυσ� του τις δυνατ�τητες του προγραμματισμο� απ� κ�ποια κεντρικ� αρχ�. Εκκιν�ντας απ� την υπ�θεση �τι ‘ανοργ�νωτοι χ�ραι �πως η Ελλ�ς, �χουν μεγαλυτ�ραν αν�γκην διευθυνισμο� και σχεδιασμο� απ� τας εξελιγμ�νας και οργανωμ�νας’ (Ζολ�τας 1950: 58), ισχυριζ�ταν �τι με ‘σ�μμορφο σχεδιασμ�, δηλαδ� εκε�νον του οπο�ου τα μ�τρα δεν �ρχονται σε αντ�θεση με τα κ�νητρα των ατ�μων και τον μηχανισμ� των τιμ�ν, η ελληνικ� οικονομ�α μπορε� να οδηγηθε� στην οικονομικ� αν�πτυξη’ (στο �διο: 56-7). Ως παρ�δειγμα τ�τοιου σχεδιασμο� σε κλαδικ� επ�πεδο, θεωρο�σε τη συγκ�ντρωση και τη δι�θεση του ελαι�λαδου κ�τω απ� την εποπτε�α της κεντρικ�ς αρχ�ς (στο �διο: 120), εν� σε επ�πεδο χ�ρας επικαλο�νταν το παρ�δειγμα του τετραετο�ς προγρ�μματος ανασυγκρ�τησης το οπο�ο καταστρ�θηκε το 1947 και υποβλ�θηκε στην Washington. Στα πλα�σια αυτ�, πρ�τεινε κυρ�ως την �δρυση και εν�σχυση βιομηχανι�ν εντ�σεως εργασ�ας και εγχ�ριων πρ�των υλ�ν και αποθ�ρρυνση της κατασκευ�ς κατοικι�ν (στο �διο: 123-33).

Τις πρ�τες δεκαετ�ες μετ� τον Β′ Παγκ�σμιο Π�λεμο και �σως εκ του �τι αυτ�ς εξαν�γκασε τις πολεμικ� εμπλεκ�μενες χ�ρες να προγραμματ�σουν και να κατευθ�νουν το σ�νολο των οικονομι�ν τους στην πολεμικ� προσπ�θεια, αναπτ�χθηκε μια �ντονη τ�ση �μφασης στον προγραμματισμ� (‘προγραμματολαγνε�α’). Ως εκ το�του, δεν αποτελε� �κπληξη �τι ο Ζολ�τας, �πως και �λλοι οικονομολ�γοι, �ταν υπ�ρ του προγραμματισμο� της οικονομ�ας απ� κ�ποια κεντρικ� αρχ�.  Εξετ�ζοντας τον ρ�λο του κρ�τους στην ελε�θερη οικονομ�α, δεν του αρκο�σε να παρεμβα�νει στη δημιουργ�α υποδομ�ν και στον επηρεασμ� προς κ�ποια κατε�θυνση των μηχανισμ�ν της αγορ�ς. Π�ραν αυτ�ν, τ�νιζε �τι η επιτ�χυνση της οικονομικ�ς αν�πτυξης δεν ε�ναι δυνατ� ε�ν ο ρ�λος του κρ�τους εντ�ς της ελευθ�ρας οικονομ�ας περιορισθ� εις τας ανωτ�ρω λειτουργ�ας. Προς το�το ε�ναι αναγκα�ος και εις τα πλα�σια της ελευθ�ρας οικονομ�ας συστηματικ�ς οικονομικ�ς προγραμματισμ�ς (Ζολ�τας 1962: 13-14).

Γι’ αυτ�, σε �λλο κε�μεν� του (Ζολ�τας 1964: 198-207), δι�θεσε αρκετ�ς σελ�δες για να δε�ξει �τι: Εις το κρ�τος αν�κει το �ργον της καταρτ�σεως του γενικο� προγρ�μματος οικονομικ�ς αναπτ�ξεως, η εκτ�λεσις των �ργων υποδομ�ς… και η �σκησις καθοδηγητικ�ς επιρρο�ς επ� της ιδιωτικ�ς οικονομ�ας (στο �διο: 199).

Τ�ση �ταν η εμμον� του στις δυνατ�τητες του κεντρικο� προγραμματισμο�, �στε μετ� απ� μια εικοσιπενταετ�α επαν�λθε για να περιγρ�ψει τις προβλ�ψεις του πενταετο�ς προγρ�μματος 1978-1982 (Ζολ�τας 1978: 21). Πλ�ον αυτο�, η εμπιστοσ�νη του στην ιδ�α �τι η οικονομικ� αν�πτυξη της Ελλ�δας μπορο�σε να επιτευχθε� μ�σω κεντρικο� προγραμματισμο�, δεν τον εγκατ�λειψε ακ�μη και �ταν �γινε πρωθυπουργ�ς της οικουμενικ�ς κυβ�ρνησης, το 1989. Τ�τε, δι�ρισε μια επιτροπ� υπ� τον Αγγελ�πουλο για την εκπ�νηση μεσοπρ�θεσμου προγρ�μματος (Ψαλιδ�πουλος 2008: 121).

Ως προς τις διαρθρωτικ�ς πολιτικ�ς

Για τον Ζολ�τα, η συμβολ� του κρ�τους στην οικονομικ� αν�πτυξη δεν εξαντλε�το στη διαχε�ριση του χρηματοπιστωτικο� συστ�ματος και στον κεντρικ� προγραμματισμ�. Περιλ�μβανε, επ�σης, �να μεγ�λο ε�ρος διαρθρωτικ�ν πολιτικ�ν για την καθοδ�γηση επιλεγμ�νων οικονομικ�ν δραστηριοτ�των στην επ�τευξη κ�ποιων επιθυμητ�ν αποτελεσμ�των. Μερικ� χαρακτηριστικ�, αλλ� καθ�λου εξαντλητικ�, παραδε�γματα ε�ναι τα ακ�λουθα:

• Θεωρο�σε �τι, λ�γω των μεγ�λων μεταβολ�ν της κεφαλαιοκρατ�ας που �λαβαν χ�ρα μετ� τον Β' Παγκ�σμιο Π�λεμο, η οικονομικ� αν�πτυξη �πρεπε να κατευθ�νεται σε �λο και περισσ�τερους εθνικοποιημ�νους τομε�ς της οικονομ�ας, �πως των πρ�των υλ�ν, της εν�ργειας, των συγκοινωνι�ν και των βιομηχανι�ν-κλειδι�ν (Ζολ�τας 1953: 270).

• Υποστ�ριζε �ντονα τη δημιουργ�α οργανισμο� βιομηχανικ�ς αν�πτυξης μ�σω του οπο�ου το κρ�τος θα δι�θετε κεφ�λαια για να ενισχ�σει ορισμ�νους κλ�δους και επιχειρ�σεις που �κρινε �τι πρ�πει να αποτελ�σουν την αιχμ� του δ�ρατος για την αν�πτυξη της οικονομ�ας (Ζολ�τας 1962: 30-7, 1976: 13-5).

• Πρ�τεινε να γ�νονται εκ μ�ρους του κρ�τους ετ�σια προγρ�μματα στη γεωργ�α που θα ‘κατευθ�νουν τους παραγωγο�ς προς τα επιθυμητ� προ��ντα’ (Ζολ�τας 1978: 37).

• Για τον ρ�λο του κρ�τους στη διαμ�ρφωση των τιμ�ν, μολον�τι αναγν�ριζε

�τι πρ�πει να εξαλειφθο�ν οι αιτ�ες που προκαλο�ν ολιγοπωλιακ�ς � και μονοπωλιακ�ς καταστ�σεις στους κλ�δους παραγωγ�ς και διακ�νησης αγαθ�ν, με την εξ�λειψη των προνομ�ων και των επιδοτ�σεων, εντο�τοις �ταν πεπεισμ�νος �τι ο �μεσος �λεγχος των τιμ�ν εκ μ�ρους του κρ�τους ε�ναι το αποτελεσματικ� μ�τρο για την καταπολ�μηση ατελ�ς ανταγωνιστικ�ν καταστ�σεων (Ζολ�τας 1950: 117-8).

• Εν�ψει �λων των διοικητικ�ν παρεμβ�σεων που ε�χαν γ�νει στην οικονομ�α, κατ� την �ποψ� του, η Ελλ�δα ε�χε κ�νει πολ� μεγ�λα β�ματα σε διαρθρωτικ�ς μεταβολ�ς που την �φερναν ολοταχ�ς εγγ�τερα στις χ�ρες της Ε.Ε. (Ζολ�τας 1978: 15).

Ο απλ�ς πολ�της γνωρ�ζει σ�μερα �τι ε�τε δεν �γιναν διαρθρωτικ�ς μεταρρυθμ�σεις ε�τε αυτ�ς που �γιναν απ�τυχαν παταγωδ�ς.

Συν�χεια στο ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ